W literaturze przedmiotu poświęcono wiele zagadnień omawiających skuteczność nagród i kar w rozwoju dziecka. Wychowanie jest bardzo trudne, a rodzice muszą nieraz sięgnąć po różnorodne sposoby odziaływania na dziecko, aby osiągnąć pożądany cel. Dorośli chcą nauczyć malucha właściwych zachowań i postaw. Pragnął, aby dziecko osiągnęło w życiu te wartości, które dla nich są ważne oraz aby ich pociecha spełniała oczekiwania dorosłych.

Karanie pod wieloma względami jest przeciwieństwem nagradzania. Warto jednak pamiętać, że nagrody są bardziej skuteczne niż kary i dają o wiele więcej korzyści. Kara jest utożsamiana z czymś negatywnym, oraz z czymś, czego organizm unika. Związane jest to z nieprzyjemnym stanem emocjonalnym, jaki towarzyszy naszemu dziecku podczas jej stosowania. Kara zniechęca i odstrasza od złych czynów, jak i informuje o tym, co jest złe i niebezpieczne. Sama w sobie nie jest przyjemna i sprawia dziecku przykrość, oraz budzi w nim niezadowolenie. Szczególnie niekorzystny wpływ mają kary naruszające nietykalność i godność osobistą, które mogą spowodować u dziecka poniżenie jego godności, wzbudzenie agresji, zmniejszenie jego wrażliwości, odczuwanie wstydu.

Autorzy licznych opracowań książkowych wyróżniają kilka rodzajów kar:

– kara naturalna – jest konsekwencją winy. Dziecko nie posłuchało się rodzica i zrobiło sobie krzywdę, np. biegało mimo upomnień i uderzyło się, zniszczyło komuś zabawkę musi oddać własną;

– ukazywanie konsekwencji niewłaściwego zachowania, np. dziecko nie posprzątało zabawek, to nie może wyjść na podwórko do kolegów;

– tłumaczenie i wyjaśnianie – skłaniają do zastanowienia się nad własnym zachowaniem;

– odmawianie przyjemności;

– wyrażanie swego smutku i zawodu dla zachowania dziecka w sposób werbalny lub niewerbalny;

– czasowe odebranie przyznanego przywileju;

– upomnienie słowne udzielone zdecydowanym tonem;

– wymówkę lub naganę polegającą na wyrażaniu dezaprobaty z omówieniem przyczyn jej udzielenia;

– odosobnienie stosowane wyjątkowo i tylko w stosunku do dzieci starszych.

Nagroda jest odwrotnością kary, a tym samym wzmocnieniem pozytywnym. Kojarzona jest z czymś przyjemnym. Wiąże się z potrzebą uznania i sukcesu, nagradza niewielkie postępy, oraz zachęca do dalszych prób. Nagroda nie powinna towarzyszyć dziecku tylko przy okazji uroczystości i świąt rodzinnych, ale przede wszystkim być motywatorem w systematycznym wychowywaniu. Odpowiednio dobrane nagrody korzystnie wpływają na osobowość młodego człowieka, oraz powodują, że dzieci czują się kochane i doceniane. Należy pamiętać o tym, że o obiecanej nagrodzie nie można zapomnieć i musi zostać ona udzielona. Zapomnienie o nagrodzie rozczarowuje dziecko, powoduje utratę zaufania do rodzica czy opiekuna.

W literaturze pedagogicznej i psychologicznej można spotkać wiele klasyfikacji nagród. Najważniejsze z nich to:

– pochwała;

– upominek;

– odznaka honorowa;

– wyrażenie aprobaty;

– przydzielenie funkcji ról przeznaczania dodatkowych przywilejów;

– wręczanie upominków;

– nagrody symboliczne;

– nagradzanie przez sprawianie przyjemności np. wspólny spacer, zabawa ,

– darzenie zaufaniem,

– wspólne atrakcyjne spędzanie czasu np. wspólny wyjazd.

Nagrodą może być również uśmiech, poklepywanie po ramieniu, mrugnięcie oka, pocałunek lub miłe słowo. Aby nagroda była skuteczna musi być proporcjonalna do włożonego wysiłku i chęci.

Oprócz korzyści, jakie wynikają ze stosowania nagród istnieją również niebezpieczeństwa niewłaściwego jej stosowania. Dlatego należy być rozważnym. Trzeba uważać, by wysiłki dziecka nie kierowały się wyłącznie na osiągnięcie powodzenia za wszelką cenę. Nie należy dopuszczać do sytuacji, gdy dzieci przejawiają dane zachowanie wyłącznie dla nagrody. Zbyt częste nagradzanie, oraz używanie zbyt dużej jej liczby, jak i szafowanie nimi może spowodować, że dziecko będzie domagać się wyróżnienia i uznania przy wykonywaniu najprostszych rzeczy, a nie wówczas, gdy naprawdę zasłuży na nagrodę. Zbyt duża liczba nagród może odcisnąć również piętno na charakterze młodego człowieka. Istnieje ryzyko, że stanie się ono egoistyczne i samolubne.

Należy pamiętać, że każde dziecko ma prawo do dzieciństwa i do bycia, kim jest. Często dorośli wymagają od dzieci posłuszeństwa. Jednak należy pamiętać, że ono w swej spontaniczności i radosnym przeżywaniu każdego dnia ma prawo do własnego dziecięcego świata, z którego stopniowo wyrasta.  

Poruszając kwestię kar nie możemy uznać jej, jako główny i najlepszy środek wychowawczy. Możemy jedynie poznać jej dobre i złe strony, oraz jeżeli zdecydujemy się nimi posłużyć to w sposób racjonalny i z umiarem umieć nimi dysponować. Stosowanie kar to bardzo trudny problem w pracy wychowawczej wszystkich rodziców trzeba, bowiem zdać sobie sprawę, co dla naszego dziecka będzie karą, a co nie, aby spełniła ona swoją rolę, jako środek wychowawczy. Dla jednego dziecka karą będzie upomnienie lub niezadowolenie osoby dorosłej, a dla drugiego taka forma będzie nieskuteczna. Wszystko jest zależne od wrażliwości dziecka, jego ambicji, a także dotychczasowych doświadczeń związanych z metodami wychowawczymi stosowanymi w domu. Stosowanie kar jest ogromnym wyzwaniem dla rodziców, bowiem nieumiejętne ich zastosowanie może wywołać więcej strat niż korzyści w rozwoju i wychowaniu dziecka.

Opracowała: Monika Kucab

Źródło:

1. Jundziłł J. Nagrody i kary w wychowaniu, WSiP, Warszawa 1986.

2. Korczak J. Jak kochać dziecko, PZWS, Warszawa 1958.

3. Korczak J. Prawidła życia, PZWS, Warszawa 1958.

4. Maciaszek J. Nagroda i kara w wychowaniu dziecka, IW CRZZ, Warszawa 1975.

5. Muszyński H.: Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1978.

6. Przetacznik – Gierowska M., Włodarska Z. Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa 1994.

7. Włodarski Z., Matczak A. Wprowadzenie do psychologii, WSiP Warszawa 1992.